Một số biện pháp bảo vệ Hội An trước nguy cơ đô thị hoá

Đặc trưng của Hội An là thành phố có di sản văn hóa thế giới, vì vậy định hướng phát triển chung của Hội An cần phải hài hòa với công tác bảo tồn di sản, lấy di sản làm nền cho phát triển.
 

TP Hội An
 

Tại khoá họp lần thứ 22 tại Marakech ( Maroco) Uỷ ban Di sản Thế giới đã chính thức ghi đô thị cổ Hội An vào danh mục di sản văn hoá thế giới do Hội An đáp ứng được hai tiêu chí: 1. Hội An là biểu hiện vật thể nổi bật của sự kết hợp các nền văn hoá qua các thời kỳ trong một thương cảng quốc tế; 2. Hội An là điển hình tiêu biểu của một cảng thị châu Á được bảo tồn hoàn hảo.

Sau khi được UNESSCO công nhận là di sản văn hoá thế giới năm 1999, Hội An hồi sinh và phát triển mạnh mẽ. Chỉ sau 10 năm, từ một thị xã nhỏ bé Hội An đã trở thành đô thị loại 3 thuộc tỉnh Quảng Nam với mức tăng trưởng GDP hàng năm trên 13% trong đó du lịch và dịch vụ chiếm tỷ trọng 65%. Năm 2008 đón 2 triệu lượt khách trong nước và quốc tế. Quy mô dân số tăng hơn 30% ( 70.000 dân năm 1999, 100.000 dân năm 2008). Quy mô đất ở đô thị tăng gấp đôi từ 230ha lên 500ha.

So với bề dày lịch sử hình thành và phát triển của Hội An từ thế kỷ 16 đến nay thì đây là quãng thời gian thành phố có tốc độ đô thị hoá tăng rất nhanh. Tình hình tăng trưởng nóng này bắt đầu tạo ra những nguy cơ và hệ luỵ thực sự tác động ngược trở lại vào chính khu phố cổ – hạt nhân tạo nên sự tăng trưởng chung của thành phố.

Đặc trưng của Hội An là thành phố có di sản văn hóa thế giới, vì vậy định hướng phát triển chung của Hội An cần phải hài hòa với công tác bảo tồn di sản, lấy di sản làm nền cho phát triển.

I. Lịch sử hình thành – Phát triển và Suy thoái:

Tìm hiểu về Hội An đến nay nhiều học giả nghiên cứu lịch sử, văn hoá, nghệ thuật của Hội An, nhiều du khách… không khỏi ngạc nhiên vì sự tồn tại gần như nguyên vẹn của đô thị Hội An trước bao thăng trầm của lịch sử,vì sao Hội An lại có thể tránh được các tai hoạ đến từ thiên nhiên và con người: Lũ lụt, bão tố, hoả hoạn, chiến tranh tàn phá và đặc biệt không bị đô thị hoá nặng nề như một số đô thị khác trong nước và quốc tế mặc dù trong quá khứ Hội An đã từng là một thành phố – cảng thị buôn bán sầm uất nhất trong khu vực thời bấy giờ.

Nhìn lại lịch sử phát triển của Hội An, có một thời điểm quan trọng đánh dấu sự suy thoái của đô thị này: Vào cuối thế kỷ 19 do các điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt tuyến giao thông chính của Hội An với quốc tế là cửa biển Cửa Đại bị bồi cạn khiến các thương thuyền trọng tải lớn không thể ra vào cảng Hội An mà phải chuyển sang cửa Hàn của thành phố Đà Nẵng đồng thời sông Cổ Cò là tuyến giao thông thuỷ nối giữa Hội An và Đà Nẵng cũng bị bồi lấp nhiều đoạn. Những nỗ lực cứu vãn tình thế của chính quyền lúc bấy giờ đều không thành. Vào những năm cuối thế kỷ 19 giao thương của Hội An với thế giới và nội địa chính thức bị cắt đứt kết quả là từ một cảng thị nhộn nhịp nhất và lớn nhất của Nam Hải ngoài Trung Hoa, Hội An nhanh chóng rơi vào quên lãng, chỉ còn là một thị trấn nhỏ tự cung tự cấp, nằm im lìm bên bờ sông Thu Bồn hơn 100 năm cho đến khi được phát hiện và công nhận là di sản văn hoá thế giới, Hội An mới bừng tỉnh và phát triển mạnh mẽ như ngày nay.

” Trong cái rủi có cái may” .Nhờ bị quên lãng trong một thời gian dài nên đô thị Hội An đã may mắn vô tình thoát khỏi sự tàn phá của quá trình đô thị hoá và được bảo tồn nguyên vẹn một cách ngẫu nhiên tất cả các di sản vật thể và phi vật thể để đến ngày nay trở thành di sản VHTG, báu vật vô giá cho hôm nay và mai sau.

Để thấy rõ cái may mắn của Hội An và hậu quả của việc thiếu định hướng phát triển không gian đô thị đối với công tác bảo tồn có thể lấy 2 thí dụ để so sánh:

Khu phố cổ của Hà Nội cuối thế kỷ 19:

Khu phố cổ của Hà Nội cuối thế kỷ 19



Khu phố cổ của Hà Nội hiện nay
 

Tấm bản đồ cổ Hà Nội cổ năm 1873 cho thấy khu vực 36 phố phường lúc đó còn như những làng nghề xen kẽ với các hồ nước, ruộng lúa, phía sông Hồng và Hồ Gươm vẫn là những khoảng không rộng lớn nhưng chỉ hơn 100 năm sau sự phát triển của một đô thị trung tâm thiếu định hướng phát triển bền vững đã khiến cho toàn bộ phố cổ Hà Nội bị nêm chặt cứng bởi nhà cửa, phố xá như ngày nay.

Khu cố đô Huế:

Là một ví dụ tương tự nhưng có may mắn hơn. Mặc dù tốc độ đô thị hoá của TP Huế cũng rất nhanh và thiếu kiểm soát nhưng nhờ khu cố đô Huế được bao bọc bởi hệ thống thành cao, hào sâu nên đã tránh được sự xâm lấn của các khu dân cư xung quanh.

Hiện nay một số đô thị di sản tương tự như đô thị cổ Hội An trên thế giới cũng đứng trước nguy cơ bị biến dạng hoặc mất tính nguyên gốc của di tích và các giá trị văn hoá cần bảo tồn khác do quá trình đô thị hoá mạnh mẽ như đô thị cổ Jerusalem( Isarael) . Thành phố cổ Edinburgh, thành phố cổ Zabit( Yemen), thành phố cổ Inner-Bacu…

Hội An và những nguy cơ Đô thị hoá:

Hội An đã may mắn thoát được sự tàn phá của quá trình đô thị hoá trong quá khứ, tuy nhiên ngày nay sự bùng phát về phát triển du lịch trên cả nước và khu vực miền Trung trong đó Hội An là một trong những tâm điểm thu hút du khách và đầu tư lớn nhất. Trong thời gian ngắn hàng chục dự án khách sạn, resort cao cấp, hàng loạt khách sạn tư nhân, nhà hàng, cửa hàng dịch vụ, các khu dân cư, biệt thự, các khu đô thị mới…mọc lên khiến không gian đô thị phình to nhanh chóng kể cả về quy mô sử dụng đất và quy mô dân số. Sự phát triển này trở nên khó kiểm soát và bài toán về mối quan hệ giữa phát triển toàn diện và bảo tồn phố cổ cần phải được giải quyết trên bình diện chiến lược nhằm định hướng cho Hội An phát triển bền vững.

Các nguy cơ – thách thức gồm:

1. Sự bành trướng đô thị: Đô thị phình to theo hướng lấy phố cổ làm trung tâm để định hướng phát triển không gian, kết quả là các không gian xanh bao quanh phố cổ, vùng đệm quan trọng tạo nên cảm giác bình yên thanh bình cho phố cổ dần dần biến thành các khu đô thị, các khu dân cư.

2. Sự “nêm chặt” không gian: Khu vực kế cận phố cổ hiện trạng còn rất nhiều khu đất trống, khu vườn rộng trong các khu nhà dân. Các không gian nay đóng góp rất lớn vào việc tạo nên cảm giác tĩnh nặng trầm mặc cho thành phố. Tuy nhiên các không gian này hiện đang bị xẻ đất, xẻ vườn ra bán. Hiện tượng này đang diễn ra âm thầm nhưng hết sức nhanh chóng.

3. Sự biến dạng di tích: Việc thay đổi chủ nhân của các ngôi nhà cổ và thay đổi cấu trúc bên trong nhằm biến di tích trở thành cửa hàng, cửa hiệu cùng đang diễn ra âm thầm nhưng quyết liệt làm biến dạng các di tích gốc

4. Sự biến mất các cồn nổi, bãi sông: Hội An có rất nhiều cồn bãi giữa và ven sông Thu Bồn, sông Hoài. Chính các cồn bãi này tạo nên một dáng vẻ không gian rất riêng như một đặc trưng về cảnh quan của Hội An tuy nhiên hiện nay đang xảy ra hiện tượng cho phép lấy các cồn bãi này để xây dựng các khu resort, nhà nghỉ, biệt thự…

5. Sự tập trung thái quá các khu sinh hoạt công cộng lớn trong trung tâm phố cổ: Sự tập trung này làm trầm trọng thêm tình trạng quá tải du khách trong khu phố cổ.

6. Nguy cơ các cánh đồng vốn là đặc trưng cảnh quan thiên nhiên của Hội An biến thành các khu đô thị mới.

7. Tác động của sự phát triển liên vùng: Việc phát triển một số trung tâm kinh tế lớn trong khu vực như TP Đà Nẵng, khu kinh tế mở Chu Lai, khu kinh tế Dung Quất….đặc biệt khi cầu Cửa Đại và tuyến đường giao thông ven biển hoàn thành sẽ tạo thành động lực to lớn phát triển cho toàn vùng nhưng đồng thời cũng sẽ tạo ra những áp lực mới tuy gián tiếp nhưng cũng ảnh hưởng lớn đến sự phát triển chung của TP Hội An.

8. Các nguy cơ về ô nhiễm môi trường.

9. Các nguy cơ về thiên tai, hoả hoạn.

Một số giải pháp về phát triển không gian nhằm bảo vệ thành phố Hội An trước nguy cơ đô thị hóa, hướng tới phát triển bền vững:

1. Đối với khu phố cổ: Giữ nguyên hình thái kiến trúc, cấu trúc của phố cổ và các di tích; Bảo tồn có phát huy giá trị di sản trên cơ sở bảo đảm bảo tồn tính nguyên gốc của di tích; Tìm lại các tư liệu cổ xưa về hoạt động buôn bán, giao dịch, thương mại nhằm xây dựng lại hình ảnh phố xưa qua đó đem lại cảm xúc và hình ảnh đích thực của thành phố Cảng thị ngày xưa; Hạn chế thương mại hoá phố cổ.

2. Đối với khu vực ngoài phố cổ: Thiết lập một khu đệm an toàn cho phố cổ: bao gồm bờ sông Hoài, các cánh đồng bao quanh phố cổ, khu vực đệm này có tác dụng vừa bảo vệ phố cổ chống xâm lấn vừa phục hồi không gian vốn có của phố cổ ngày xưa; Có kế hoạch chống xâm lấn qua khu vực đệm.

3. Không gian toàn thành phố: Xây dựng quy hoạch định hướng phát triển không gian thành phố trở thành một đô thị xanh – đô thị sinh thái với tiêu chí ” phố trong vườn- vườn trong phố”.

4. Bố cục không gian hợp lý, linh hoạt, bền vững cho các yếu tố phát triển của thành phố.

Sơ đồ lý thuyết phát triển không gian
 

5. Dự trữ nguồn lực, tài nguyên cho tương lai.

6. Định hướng hệ thống hạ tầng khung, công trình kỹ thuật đầu mối cho tương lai xa.

7. Có kế hoạch định hướng phát triển các khu nhà ở tương lai: nằm ngoài ranh giới của thành phố nhằm tránh xây dựng tập trung thái quá vào khu trung tâm.

8. Bảo vệ, gìn giữ các cánh đồng, rừng dừa nước, các cồn nổi, bãi ven sông ven biển.

9. Xây dựng hệ thống xử lý nước thải, chất thải rắn hiện đại, đồng bộ.

10. Kiện toàn bộ máy chính quyền đô thị

Kết Luận

Bảo vệ thành phố Hội An trước nguy cơ đô thị hóa hướng tới phát triển bền vững là nhiệm vụ hết sức bức thiết, rất cần có một nghiên cứu phát triển bền vững của thành phố trên cơ sở xây dựng một chiến lược tổng hợp, đồng bộ các định hướng phát triển của tất cả các ngành kinh tế văn hoá, xã hội, môi trường… trong đó nhiệm vụ của quy hoạch đô thị là định dạng, định hướng, định lượng và bố trí không gian cho tất cả các chiến lược phát triển ấy một các hài hoà, mềm dẻo, linh hoạt. Một đô thị có được định hướng phát triển không gian tốt sẽ góp phần cơ bản đảm bảo cho đô thị đó phát triển một cách bền vững. Có thể ví quy hoạch xây dựng đô thị như một con thuyền chở trên đó các định hướng phát triển đa ngành, con thuyền tốt và có người lái thuyền giỏi sẽ đưa con thuyền cập bến bình yên.

Ths.KTS Hoàng Sừ

Theo vntimes